Franz Kafka. Nazwisko, które stało się przymiotnikiem. Kafkowski świat oznacza świat absurdalny, mroczny, bez wyjścia. Biurokratyczne labirynty, w których człowiek mierzy się z niewidzialną władzą, winą bez przyczyny, losem bez uzasadnienia. Ale Kafka, choć tak mocno obecny w wyobraźni zbiorowej XX i XXI wieku, był pisarzem zaskakująco intymnym, wręcz cichym. Pisał głównie nocą, w samotności, w przerwach od pracy urzędniczej w Towarzystwie Ubezpieczeniowym w Pradze. Chciał swoje dzieła zniszczyć. Nie przypuszczał, że jego głos zostanie jednym z najważniejszych w historii literatury.
Dziś Kafka należy do kanonu światowej kultury — jednak nie dzięki hałaśliwej wielkości, lecz poprzez pulsujący podskórny niepokój, który uchwycił z niezwykłą intuicją.
Człowiek pod presją istnienia
Franz Kafka urodził się w 1883 roku w wielokulturowej Pradze – w mieście, w którym przenikały się języki i kultury: niemiecka, czeska i żydowska. Sam pisał po niemiecku, choć dorastał w środowisku czeskim, co już od początku ustawiło go na granicy tożsamości, miejsca i przynależności. Ta niemożność pełnego zakorzenienia, wewnętrzne rozdarcie i nieustanne poczucie obcości stanie się później kluczowym tonem jego twórczości.
Jego relacja z ojcem — surowym, dominującym, pełnym oczekiwań kupcem Hermanem Kafką — była źródłem cierpienia i inspiracją do jednego z najważniejszych tekstów pisarza, Listu do ojca. W nim pojawia się dramat jednostki stłamszonej, która nie potrafi znaleźć głosu wobec siły — motyw przewodni całej jego prozy.
Kafka to pisarz egzystencjalnego lęku — ale lęku przetworzonego w sztukę, w słowa precyzyjne, chłodne, niemal chirurgiczne.
Światy, z których nie ma wyjścia
Choć jego dorobek nie jest objętościowo imponujący, każde dzieło stało się punktem odniesienia dla kolejnych pokoleń czytelników, filozofów, artystów.
Najważniejsze powiesci Kafki to:
„Proces” (1925) – historia Józefa K., który zostaje postawiony w stan oskarżenia bez wyjaśnienia winy. Wielopiętrowa metafora biurokracji, alienacji i bezradności wobec systemu.
„Zamek” (1926) – opowieść o człowieku próbującym uzyskać dostęp do tajemniczej władzy — zamku, do którego drzwi nigdy się nie otwierają.
„Ameryka” (1927) – wizja Nowego Świata jako miejsca chaosu i utraty kontroli.
Do tego liczne opowiadania, m.in. „Przemiana”, „Kolonia karna”, „Głodomór”, „Wyrok”, „Lekarz wiejski”, które dopełniają jego panoramę samotności, strachu i absurdu codzienności.
Kafka pisał prozą klarowną, niemal ascetyczną. Jego zdania są gęste od znaczeń, lecz pozbawione ornamentu. W tej surowości tkwi siła – odarta z ozdobników forma pozwala czytelnikowi zobaczyć sedno: bezbronnego człowieka wobec świata, którego nie rozumie.
Kultura XX i XXI wieku w cieniu Kafki
Kafka nie publikował wiele za życia. Jego dzieła miały zostać spalone zgodnie z testamentem. Uratował je przyjaciel, Max Brod — wbrew woli autora. To jedna z największych paradoksalnych „zdrad” w historii literatury, dzięki której świat poznał twórczość praskiego wizjonera.
Dziś wpływ Kafki jest niepodważalny. W literaturze — od Alberta Camusa po José Saramago. W filozofii — od egzystencjalizmu po prace Hannah Arendt o totalitaryzmie. W kulturze masowej — w filmie, teatrze, grafice, a nawet współczesnych grach komputerowych.
Najbardziej niezwykłe jest jednak to, jak kafkowskie stały się nasze czasy:
Systemy biurokratyczne, w których zderzenie z „regulaminem” staje się metafizycznym doświadczeniem.
Społeczne poczucie winy i kontroli — od mediów po kontrolowanie nas przez systemy cyfrowe.
Trudności z odnalezieniem swojej tożsamości w epoce migracji i cyfrowego życia.
Lęk przed światem pozornie racjonalnym, który niesie absurd i bezradność.
Kafka nie opisuje przeszłości — on diagnozuje teraźniejszość.
Dlaczego Franz Kafka jest aktualny do dziś?
Bo Kafka nie dawał odpowiedzi. Dawał pytania, które nadal są z nami:
Co oznacza być człowiekiem w świecie, którego nie da się w pełni zrozumieć?
Czy wina może istnieć bez winy?
Czy jesteśmy wolni — czy tylko wydaje nam się, że jesteśmy?
Jego bohaterowie — bez imion lub z inicjałem, w wiecznym stanie oczekiwania — to my. Mieszkańcy świata, który wymaga od nas zrozumienia zasad, których nie rozumiemy.
Franz Kafka zmarł w 1924 roku, w wieku zaledwie 40 lat. Milczący geniusz, który nie wierzył w swój własny głos. A jednak ten głos rozbrzmiewa do dziś — w każdym pytaniu o sens, w każdym zetknięciu z systemem silniejszym niż jednostka, w każdym ludzkim strachu przed nieskończonym.
Oprac. Joanna Sokołowska-Gwizdka
20. Festiwal Polskich Filmów w Austin, Teksas
W ramach 20. Festiwalu Polskich Filmów w Austin, będzie można zobaczyć film „Franz”, w reż. Agnieszki Holland – polski kandydat do Oskara, podczas Gali zamknięcia, 9 listopada 2025.
Więcej informacji na naszej stronie Internetowej.
https://www.austinpolishfilm.com/
